Boghes silenas

Fèminas de pabilu.

M’agradat a pensare chi a istare in un’ìsula potzat dare a sas fèminas sa fortza pro gherrare: gherrare pro nche essire dae s’istare firma, dae s’intèndere sola finas si a fùrriu b’est sa gente a isticu. Sas fèminas sardas forsis depent torrare gràtzias a custa cunditzione chi, a l’abaidare gasi currende, paret de isserru, ma intames, est custa forma de isolamentu chi las mudat in pessones prenas de curiosidade, sunt testorrudas cando cherent, sunt cumbatentes, si ponent a cara de sas isauras de sa bida e faghent a manera de las afrontare essendeˑnde dae custas prus fortes. E puru, sa fèmina sarda s’est dèpida fraigare, a sa muda e sena bogare pìulu, un’àndala de sighire, e l’est costadu meda a la fàghere, pro ite chie pensat chi su matriarcadu in Sardigna at imperadu, at, a parre meu, isballiadu, dende unu balore prus artu de su chi fiat a sas fainas chi ogni fèmina depiat fàghere etotu pro more de sos fìgios, mescamente cando sos maridos nche fiant in fora traballende o, in perìodu de gherra, los aiant torrados a cramare a su fronte.

In Sardigna prus de àteros logos, su chi est male a mòrrere est su pensu chi est s’òmine chi depet chìnghere sos pantalones; sas fèminas, imbetzes, chi siant mugeres, fìgias, o mamas, depent abbassare conca, istare a sa muda, fàghere faina e fàghere fìgios. Oe comente a eris, custu est craru che su sole. Règulas, sunt pròpriu custas chi sas fèminas depent respetare: règulas fatas dae sos òmines. Benint pesadas dae minoreddas a cussa manu, chi non semper, però, cumbint cun su modu de èssere e de pensare issoro. Chie no at mai intesu narende dae carchi tzia betza sa frase: “Sa fèmina bona nche la bogant dae suta de su letu”? Comente? Tando una est bona e de sanos printzìpios solu si est isserrada in domo sua, est massaja e ponet mente a su babbu e a sa mama?. E non pargiat brulla, galu oe leat caminu custa isera! Si nos abaidamus in tundu, inue sas fèminas ant unu postu de onore in cunfrontu de sos òmines? In neddue. E Gràtzia Deledda, pro nde numenare una nòdida, l’ischiat bene. Issa non fiat comente sas àteras pitzinneddas. A issa li piaghiat a lèghere, a iscriere, cando imbetzes depiat pigare manu a cosire, a recramare, a fàghere faina. Gràtzia at dèpidu gherrare pro pònnere in atu su chi disigiaiat e cando at lòmpidu sos bintunu annos si nch’est andada dae Nùgoro, est tzucada a Roma in ue pensaiat chi sa bida podiat èssere diferente pro una giòvana prena de dillìriu. Beru est, chi a su nessi issa fiat pronta a parare fronte a sa sotziedade noa in ue si nche fiat cravada, chi fiat su matessi in manos a sos òmines. Issa chi mai at ismentigadu sa terra sarda, mai at finidu de allegare de sa fèmina sarda. Difatis, totu sos iscritos suos sunt prenos de magines de fèminas chi sunt fatas pro si cojuare, pro fàghere fìgios, pro cumprire cussu tziclu de vida chi in antis aiant sighidu sas mamas e in antis galu sas mannais. Ubbidièntzia a sos còdighes: a custu diant parre sutamissas custas fèminas deleddianas. Ma gasi no est. Sas protagonistas chi nos mustrat sunt càrrigas de pensos e de sentidos chi nudda b’ant ite bìdere cun sos giassos in ue sunt nàschidas e pàschidas. E tando, pro mègius espressare s’abolotu issoro, custas giòvanas si perdent in su pecu, in s’anneu e, finas si a pustis chircant s’iscontadura, mustrant a su mundu su poderiu de pòdere detzìdere de sa vida issoro.

Finas Dona Vissenta de Sarbadore Satta est unu veru emblema. Mancari chi su maridu, unu tzertu Sanna Carbone, notàiu de Nùgoro, sighiat a li nàrrare chi su mundu fiat mannu pro collire gente chi non serbiat prus a nudda, issa, cun su mudimine suo, isserada in sa coghina de domo sua, bidiat colare su tempus, isetende, cun passèntzia, s’iscuta pro li torrare a su maridu sas pagas bonas. Issa, chi sarda poi mancu fiat, una borta cojuada, s’est dèpida adatare a s’àghera nugoresa: su maridu l’aiat fatu fàghere sa famìlia, aiat leadu in manu sos benes suos e nde aiat fatu totu su chi aiat chèrfidu, sena mai li preguntare nudda a issa. Como sos fìgios nche fiant crèschidos e issa, abaidendeˑlos, fiat in paghe e si podiat permìtere de non leare prus in cunsideru sas paràulas chi essiant dae sa buca de su mere de domo. A Dona Vissenta, a sa fine sa vida l’at pagada, ca su tempus de b’èssere in su mundu ca b’aiat logu fiat bènnidu finas pro Don Sanna Carbone. Ma si issa aiat imparadu a istare a sa sola, muda e a conca abbassada, pro isse fiat lòmpidu su tempus de su giudìtziu. Solu, sena prus manu de cumandare, mudu e isseradu che angione.

A bias nos agradat a pensare chi de custa rebellione feminina de faeddent sos contos leteràrios ebbia. Imbetzes, e sos pabilos chi sunt in s’Archìviu de Nùguro lu mustrant a craru, fèminas chi si sunt dèpidas arrangiare pro campare in dae intro de usàntzias tropu serradas, chi imponiant règulas tropu tèteras pro èssere sighidas sena pòdere mai aberrere buca, bi nd’at medas e non pagas. Ite non fiat disposta a fàghere una mama, pro sarbare s’onore de una fìgia, tropu minore pro arreare ràida e tropu manna pro no ischire chi pro una baghiana, partòrgia frisca, fiat s’iscusa pro no agatare maridu e pro èssere posta in buca de totu sa bidda? Cale si siat cosa! Finas a si nche cumbìnchere chi sa fìgia ràida no fiat, a cuare sa noa a su maridu e a s’ereu e a pustis chi sa creadura fiat nàschida a che l’istitare deretu e a la dare a calicunu o, peus, a la bochiere. Pro ite non b’est su bisòngiu de nos lu dimandare: tocaiat de sarbare sa fama de sa fìgia.

Una cosa ebbia chèrgio solu ammentare: fèminas, intendideˑbos semper fèminas, de pensu, de coro, de ànimu. Gherrade e sighide a gherrare, eja, pro more sa famìlia, eja pro more de s’amore, ma gherrade mescamente pro more bostru etotu.

Immacolata Salis