Una limba pro sos sardos
Nenardu Sole
Limba e sotziedade
Comente bois
totu ischides, sa limba sarda s’est perdende, proite in sa Sardigna
de oe si faeddat pagu e in pagos logos. No apo tempus pro arresonare
in manera cumprida subra sos modos e sos mecanismos sotziales de
custa pèrdida. S'iscièntzia de sa limba nos at imparadu chi sa
limba contat si contant sos chi la faeddant. Ma sos sardos de oe
contant pagu o nudda: curpa nostra e de sos chi nos ant amministradu
chena pensare a sa limba; ma curpa subra totu de su pagu contu chi si
faghet in su mundu de oe de s’economia, de sa cultura, de sos modos
de bìvere e de pensare de sos sardos. E tando chèrgio narrere pagas
cosas subra custu problema. Sa prima est chi pro sarvare sa limba
tocat a sarvare totu sos còditzes chi a sa limba faghent corona e li
dant sustàntzia e figura, est a narrere sos modos e sas tècnicas de
pensare, de faeddare e de comunicare. Giai l’ischides chi si
comùnicat in paritzos modos e maneras: cun sas paràulas e cun sas
atzione, cun sos cumportamentos e cun sos sinnos de conca e de
chìgios, cun sas ogradas e cun s’intonatzione, cun sas tècnicas
de faghere sos àidos e sos mureddos de tancas e cungiados. Non b’at
òmine in sa terra chi faeddet solu cun sas paràulas – mentres chi
b’at gente chi faeddat e si faghet cumprendere chena paràulas –
ma totu faeddant cun sas paràulas e cun s'ispàtziu, cun sas mòvidas
e su movimentu, cun su modu de caminare, cun sos tzinnos e sas
ogradas. E totu custos còditzes dipendent dae sos modos de bìvere e
de traballare, dae sos sentidos, dae s’amore e dae s'òdiu: est a
narrere dae sa vida. In antis benint sas tramas de sa vida sotziale,
sos modos e sos logos seberados dae sa gente pro sa comunicatzione
sotziale, e a pustis benint sas paràulas, sos fonemas e sos morfemas
e sa madrighe chi faghet fermentare e produire in tramas reguladas e
fortes s’incontru e su collegamentu de una paràula cun s’àtera:
e custa est sa grammàtica. Ma sigomente su faeddu est unu modu de
agire in su mundu pro lu cambiare e lu faghere cumprensìbile, tando
podimus concruire chi sa lege generale de su faeddu naschet dae
s’atzione e si tramudat issa matessi in atzione. Non balet
afrontare su problema de sa limba in manera solu linguìstica, ma in
manera chi siat a su matessi tempus linguìstica, sotziale e
polìtica. Dae s’atzione chi apat un’iscopu pretzisu e dae sas
paràulas bene sestadas e bene incaminadas naschent sos significados,
est a narrere su sensu chi ischimus dare a sas cosas de su mundu.
Tando podimus puru narrere chi su sensu de sas paràulas no est totu
in sas paràulas, ma est in sas paràulas e in custos àteros
còditzes o limbas de atzione, de sentidos e de immaginatzione chi a
sas paràulas faghent corona. Est su sensu de su mundu chi,
lughende·si in sa personalidade de onniunu de nois, si sèberat e
s'esprimet in tantos significados.
Paràula e
atzione sunt duncas ligadas e trobeidas a filu dòpiu. Si est beru
custu, est beru chi sa limba si perdet ca si perdent sas atziones e
sos modos de comunicare de sos sardos. Tando pro sarvare sa limba
tocat a sarvare sos modos de bìvere e de produire de sos sardos: de
produire in sensu econòmicu e in sensu linguìsticu. Si mancant sos
ispàtzios sotziales de sa comunicatzione, chi sunt puru sos logos de
traballu, de istùdiu e de incontru, sa limba in pagu tempus si
perdet: ca non balet a ischire faeddare su sardu si non b’at modu
de lu faeddare. A su matessi modu non s’ant a podere sarvare sos
modos de bìvere e de produire de sos sardos si non si sarvat sa
limba.
Sa limba unificada
Pro sarvare
una limba bi cheret una lege bene fata. Non b’at limba chi si
sarvet si non b’at lege, ma non b’at lege chi potzat sarvare una
limba, si sa limba non càmbiat cun su cambiare de sa sotziedade.
Como amus in Sardigna una lege pro sa limba e sa cultura sarda, e
amus puru una lege natzionale chi cheret sa matessi cosa. Amus
gherradu meda, in Sardigna e in Itàlia, pro aere custas duas leges.
Como devimus gherrare pro cambiare sas paràulas de sas leges in
fatos de onni die. Ma sigomente paràulas e fatos sunt frades
carrales e ubbidint a su matessi modellu e madrighe, pro chi si
sarvet e si tratet in onni logu sa limba sarda, in su faeddu e in
s'iscritura, non solu devent cambiare sos modos de vida de sos
sardos, ma devet cambiare pro prima sa limba matessi. «E ite? –
m'ais a narrere – pròpiu como chi sa limba la devimus rinfortzare
e faghere bella, pròpiu como mi la cheres cambiare? Non diat essere
mègius a li ponnere carchi tzàpulu e cosìngiu e a la torrare a noa
chena perìgulu de l'isfigurare de su totu?». Beru. Ma non si tratat
de tzapulare sa limba lassa·nde la comente est, ca tzàpula inoghe e
tzàpula in cuddae, non faghimus una limba noa, ma nde torramus a nou
tantas limbas cantos sunt sos tzàpulos, est a narrere sos dialetos
de Sardigna, e onniunu de colore diversu, comente sa beste de
Arlechinu. S'iscièntzia de sa limba e de onni limbàgiu cheret chi
pro faghere creschere sa limba tocat a la torrare a noa. Ite cheret
narrere a faghere noa una limba? Cheret narrere a faghere de tantas
limbas tzapuladas una limba ùnica, chi la potzant faeddare totu e
cumprendere totu, e chi siat a su matessi tempus raighinada in sa
traditzione e in s'istòria sua, ma puru innovativa e moderna,
capatze de andare fatu a sas berbeghes e de currere sos campos de
s’economia e de s'iscièntzia, e de intrare comente mere e non
tzeraca in totu sos logos in ue si comùnicat e si detzident sos
fatos de sa polìtica, de sa sotziedade e de sa cultura. Custa limba
noa faeddada dae totu e atzetada in sos tribunales, in s’iscola e
in totus sos logos in ue si detzidet sa sorte de sos sardos si narat
istandard: una limba diversa dae onniuna de sas variantes tratadas
onni die in sas tzitades e biddas, ma chi nde cunservat su sensu
profundu e su caràtere, e subra totu s'istrutura grammaticale. In
pagas paràulas: una limba noa chi creschet subra sa betza comente
una domo prus manna e moderna subra sa domo betza, costoende
pilastros e muros, ma non sas ventanas e sas traes fràzigas.
Si cherimus
essere prus pretzisos, s’ istandard est sa limba prus codificada e
regulada in onni forma grammaticale: una limba-modellu a sa cale totu
devimus mirare. Puru cando s’istandard est fatu, paga gente
s'acùrtziat o sighit de su totu su modellu in su faeddu de onni die.
In custu momentu devimus aviare unu traballu chi est a su matessi
tempus iscientìficu, pedagògicu e pràticu: unu laboratòriu chi, a
partire dae sas iscolas e segundu unu progetu resessat a unificare
sos usos e regulas diversas de sa limba sarda de oe non tantu in
forma finida, ma de elaboratzione contina, chi at a podere durare
tempus meda.
S’istandard
comente progetu de identidade noa
Pro faghere
s’istandard bi sunt modos diversos, ma totu devent tennere contu
chi sa limba noa devet creschere cun una sotziedade noa e devet puru
agiudare a la faghere creschere. Pro prima cosa si devet faghere
atentzione a no isnaturare la limba. Est cosa bona a nde leare
contones e trastos dae sa domo betza, ma a faghere su progetu bi
cheret un'ingegneri o architetu, chi connoscat a su matessi modu
s'architetura sarda e s'architetura moderna. Sa limba ùnica e
ufitziale podet essere frutu de unu traballu longu meda, e cando at a
essere fata no at a essere sa matessi de su progetu, ca su primu
progetu devet essere presentadu a sa gente pro ischire in ue est de
acordu e in ue nono. Subra sa crìtica de su primu progetu e de sos
cussìgios de sa gente (sos chi faeddant sa limba e sos chi l’ant
istudiada) si nde devet faghere un’àteru, e a pustis un’àteru
progetu semper prus bellu e simigiante dae un’ala a s’ ispìritu
e a sa natura sua antiga, dae s’àtera a sas limbas modernas, prus
funtzionale e adata a sos modos de comunicare de oe. E in antis o
paris cun su primu progetu e cun sos chi sighint su primu bi devet
essere unu istùdiu profundu de sas variantes (dialetos) in su tempus
presente e in s'istòria, de sas òperas de valore iscritas dae sos
mannos nostros, de su chi l'istèsiat o acùrtziat a sas limbas
angenas, e de sos modos giustos de la faghere prus adata a sa
comunicatzione de oe, chi no est cussa de eris. E non devimus
nemmancu aere timoria de faghere carchi isbàlliu o errore, ca proite
una limba in progress, comente narant como, si podet
adderetzare puru si est nàschida torta. Bastat chi lu chèrgiant non
solu sos mastros de sa limba, ma sos chi la faeddant e la diant
chèrrere faeddare, ca fatu a sa limba si sarvat puru su siddadu
mannu de totu sa cultura e s'istòria nostra de sardos. Si morit una
limba, morit una parte de sa tzivilidade in su mundu. Ma pro la
torrare a vida non bastat a la faghere noa: tocat a li dare ancas
bonas pro caminare e tratos galanos e fortes pro si faghere rispetare
in onni ambiente e ocasione, a cumintzare da s’iscola e dae sos
logos ufitziales (tribunales, bancas, ufìtzios). Su mèdiu prus
importante pro chi crescat bene est s’iscola. Su sardu devet
diventare matèria de òbligu in s’iscola. Ma non totu nde sunt
cumbintos, e calicunu non diat chèrrere obligare sos pitzinnos e sos
istudiantes a istudiare su sardu a iscola. E narant puru chi non
balet a istudiare una limba chi si tratat solu in domo o solu in
Sardigna, e chi est mègius meda a faeddare s'inglesu. Sos chi la
pensant gasi sunt sos primos a reagire male e a faeddare de libertade
ofesa si imponimus su sardu in s’iscola; ma non la pensant a sa
matessi manera cando si tratat de istudiare – e custu puru est
un'òbligu – s’italianu o s'inglesu o sas àteras matèrias de
istùdiu. Su pregiudìtziu los ispinghet a pensare chi: a) non b’at
bisòngiu de istudiare su sardu, ca si sa gente cheret lu podet
faeddare seberamentu – e custu no est beru; b) chi s'istùdiu de su
sardu podet faghere impedimentu a s'istùdiu de s'inglesu, de su
frantzesu o de àtera limba. Rispondo chi sas tres cosas si podent
faghere paris. Si podet istudiare su sardu, s’italianu e puru
s'inglesu, e deo creo e cussìgio de faghere faghere a sos fìgios
sas tres cosas, ca non b’at cuntrastu ne impedimentu perunu.
Antzis, s’italianu creschet bene si s'inferret in sa limba sarda.
Su matessi naro de s'inglesu e meda prus de s'ispanniolu. E naro puru
chi tantos chi in Sardigna faeddant un’italianu chi paret pulidu ma
est istìticu e burocràticu, comente una limba de in-apartenèntzia,
lu faeddant gasi ca proite s’italianu non s’est innestadu bene,
ma solu apitzigadu a sa limba de sos babbos issoro, e non s’est
pòdidu inferrere ca sa limba sarda l'aiant cantzellada dae sa
cussèntzia e ismentigada de su totu comente cosa fea e birgongiosa.
Duncas custu balet non solu pro sos chi galu la faeddant, ma puru pro
sos chi non la faeddant prus, bastat chi apant amore e no òdiu pro
sa limba iscantzellada. Sa limba no est pranta solitària, e creschet
bene si creschet subra sas madrighes e modellos culturales, est a
narrere subra sas metàforas profundas chi dant orientamentu a sas
òperas e atziones nostras de onni die. Custas madrighes non morint
luego, ma a pustis chi est morta sa limba sighint a dare fortza a sa
limba, a sa cultura e a sa personalidade nostra. Ca sos temas
profundos de s’identidade naschent e s'isvilupant dae sas tramas de
vida e de comunicatzione: est a narrere chi s’identidade est su chi
restat de s’incontru vitale intre s’òmine e sos mèdios
linguìsticos e s'abitat simbòlicu (totu sos còditzes de limba e de
cultura, cumpresa cussa materiale, chi faghent su limbàgiu) chi
l'inghìriant e li dant respiru. Duncas sos significados sunt frutu
de su limbàgiu e alimentu de s’identidade e naschent dae custa
relatzione, fata de tantos livellos e tramas de paràulas e de
atziones intre s’òmine e s’ambiente Est isse chi dat lughe a sa
paràula chi l'illùminat. Pro concruire, est mègius non ponnere a
cuntrastu sardu e italianu, o sardu e limba istrangia, ma pensare a
una casta de triàngulu chi cumprendat su sardu, s’italianu e una
limba istrangia importante. Chi siat s'inglesu, su frantzesu, su
tedescu o s'àrabu no importat: sa cosa importante est chi bi siat.
Su laboratòriu pròpiu de sa limba est s’iscola. Est issa su logu
in ue si faghet die pro die s'elaboratzione lenta de sa limba. Pro
custu impreu s’iscola devet essere semper bene collegada cun sa
famìlia e cun sos logos prus importantes de sa comunicatzione
sotziale. Sos mastros e professores devent faghere cumprendere a sos
alunnos chi cun s'elaboratzione linguìstica (e cun s'istòria, sa
geografia, s'ecologia, sas traditziones, sa literadura e s’autonomia
sarda) si faghet a su matessi tempus s’ elaboratzione de
un’identidade noa. Ma s’iscola a sa sola non diat bastare. Est
netzessàriu chi intrent in giogu sos giornales e sa televisione. Sa
limba sarda devet intrare in televisione (e non solu in cussas
locales) e in sos giornales; e non solu in carchi cugiolu o in
castigu, ma in totu sos programmas, in sos comunicados, in sos
dibatos e arresonos e in totu sos argumentos. Si podet narrere chi sa
limba italiana istandard de oe l’at fata sa televisione. Una manu
la podent dare puru sos iscritores de oe. Si sos iscritores sardos
iscrient istorchende sos modos antigos, faghent solu imitatzione e
non faghent creschere sa limba nen sa literadura. Sos iscritores
bonos, chi superant sas giagas de su tempus pro s'iscriere in sos
libros de sa memòria, sunt solu cussos chi onni borta chi iscrient
imbentant sa limba in sa forma e in sa sustàntzia, ma chena mai
s'istesiare dae sa madrighe sua profunda. Duos sunt sos perìgulos
chi addòbiant sos iscritores sardos de oe: bi sunt sos chi
s'apìtzigant a sa traditzione comente pitzinnos a sa gunnedda de sa
mama, est a narrere chena resessere a b’intrare dae padronos e a la
dominare, e cussos chi tratant paràulas sardas privas de movimentu e
de vida, ca suta cussas paràulas non s’intendet sa boghe vera e
autèntica de sa cultura e de sa limba sarda, ma boghes e sonos
istràngios. Custos los assimìgio a sos istudiantes chi, pro si
faghere bellos, si ponent su costùmene sardu, ma chena gràtzia
peruna e a s’italiana o a sa frantzesa. A su matessi modu carchi
iscritore sardu est sardu solu in sa vernitze da sas paràulas, chi
parent sardas, ma sunt italianas in sa sintassi e in sos modos de
pensare.
Si unu
pòpulu o natzione no at s’ istandard, est a narrere una limba
ufitziale ùnica, custu pòpulu no esistit. E no esistit nemmancu sa
limba. Est puru pro cussu chi sa limba sarda de oe s’est perdende,
e s’at a perdere de prus, si onniunu sighit a faeddare solu sa
limba de sa bidda sua e refudat sa limba de totu. A custu propòsitu
devimus ammentare – e non mi dispraghet de mi repìtere – chi sa
limba unitària a sa cale amus postu manu non negat nen cantzellat
sas limbas o dialetos chi amus imparadu dae minores, chi faeddamus e
chi podimus sighire a faeddare, ma las rendet prus fortes e
assimigiante, finas a nde faghere de tantas una sola. Est su chi est
capitadu in onni natzione de su mundu. Est su chi est capitadu in
Itàlia, in ue finas a eris – est a narrere cando non bi fiat sa
televisione – onniunu faeddaiat sa limba de sos logos suos, ma in
s’iscola imparaiat a iscriere e faeddare una limba unitària:
s’italianu. A fortza de l'iscriere e de la faeddare in sos logos
pùblicos, in s’iscola e in sos ufìtzios, in sa polìtica, in sos
giornales e in sa televisione, sos italianos ant unificadu de su totu
sa limba noa chi naramus italiana, e dae limba iscolàstica chi fiat
nd’ant fatu una limba de vida e de traballu. E como si faeddat
s’italianu e si faeddant puru sas variedades chi naramus dialetos.
Su matessi devimus faghere nois, ca si arribamus a aere una limba
noa, amus puru a diventare sa natzione noa chi cheriant Lussu e
Gramsci e sos àteros mannos de s'istòria nostra. A custu propòsitu
devo ammentare chi su faghere s’istandard non cheret narrere chi
non podimus ne devimus prus faeddare sa limba de sa bidda nostra, ca
s’istandard riguardat – como e pro meda tempus ancora –
s'iscritura e non su faeddu. Si sa limba unificada creschet, ant a
creschere puru sos dialetos in sensu unitàriu. Ma custa impresa
nòbile e generosa non tantu pro nois cantu pro sos fìgios nostros
no est cosa de una die. Como amus fatu una proposta de unificatzione,
ma s’ unificatzione bera at a bennere cun su tempus e cun su
traballu de totu, de sos istudiosos de sa limba e de sos
traballadores, de sos iscolanos e de sos tècnicos e professores; ca
si non ponimus manu a custa impresa totu paris, cun fantasia e cun
amore pro sa gente nostra, chena nos seberare dae su mundu, ma antzis
unende sos isfortzos nostros cun cussos de totu sas natziones chi ant
pèrdidu o sunt perdende sa limba issoro (e sunt baranta milliones
sos tzitadinos de s’Europa chi non podent faeddare sa limba issoro,
ma sunt obligados a faeddare una limba ufitziale imposta dae sos
istados e guvernos), si non faghimus custu amus a torrare òmines
chena pesu ne sustàntzia, chi pensant a su tempus benidore solu in
sos bisos e fantasias, ca si sunt rassignados a non cambiare su
mundu. Ca su mundu si càmbiat cun paràula pretzisa e atzione
mirada. Ma chie non cheret cambiare su mundu, non diat podere
nemmancu cambiare limba e limbàgiu ne sos sentidos e significados de
sa vida sua inchieta. E at a torrare che fogia tragiada dae su bentu,
chi s’illudet e galu sònniat de bolare.
Iscrittu pigadu dae Su chistionu de s'allega. Osservatziones, ideas e propostas a pitzu de sa limba sarda Iscritores Sardos AA.VV. A cura de Frantziscu Cheratzu (Condaghes 2003)
Nessun commento:
Posta un commento